Przeglądając stare mapy naszego regionu możemy zobaczyć jak bardzo na przestrzeni wieków zmieniała się Żywiecczyzna. Stare mapy kryją też wiele niezwykłych ciekawostek, takich jak np. nieistniejące już obiekty. Najwięcej takich perełek odnajdziemy oczywiście na terenie, gdzie obecnie znajduje się Jezioro Żywieckie, jednak w wielu innych częściach naszego regionu również odszukamy wyjątkowe rzeczy!
Trzy pewne rzeczy w życiu - śmierć, podatki... zmiany
Żyjąc w danej przestrzeni obserwujemy mniej lub bardziej otaczający nas świat. Do jednych spostrzeżeń przywiązujemy mniejszą, a do innych większą wagę, pomijając przy tym dla nas kwestie nieistotne. Otaczający nas świat ulega ciągłym zmianom, czy tego chcemy czy nie, niektóre z nich zależne są od człowieka, inne od sił natury, a jeszcze inne od tych dwóch czynników jednocześnie. Niejednokrotnie wydaje nam się, że środowisko w którym przyszło nam żyć jest środowiskiem niezmiennym, bo owszem zmieniają się pory dnia jak i pory roku, ale przecież przechodząc przez miasto mijamy te same budynki, ten sam most, tę samą rzekę, to samo jezioro, a korzystając z dni wolnych od pracy spacerujemy w tych samych miejscach. W dzisiejszym „ekspresowym” tempie życia praktycznie eliminujemy zmiany, które są ewolucyjne, zwracając uwagę przede wszystkim na te, które dokonują się w sposób rewolucyjny. Przykład, jaki przychodzi mi do głowy jako pierwszy, to telewizory które wkraczały do naszych domów, najpierw jako odbiorniki czarno-białe, a następnie kolorowe, cały czas mowa oczywiście o telewizorach kineskopowych, aby następnie można je było zmienić na inne rodzaje, na „ledowych” kończąc.
A jak jest ze środowiskiem? Czy ono się zmienia? W jakim czasie można te zmiany zaobserwować? Jak to było dawniej i czy mapy są tego dobrym świadectwem?
Mapa, co to takiego?
Zacznijmy od definicji mapy... Przecież większość z nas używa ich i to w sposób coraz częstszy, zarówno w wersji papierowej, jak i w wersjach cyfrowych (np. GPS). Najprościej sprawę ujmując - mapa jest to graficzne przedstawienie ziemi lub jej fragmentu przy użyciu określonych znaków graficznych, wykonana według zasad odwzorowania kartograficznego. Jak każde odwzorowanie, z założenia mapa różni się od oryginału. W ten sposób mapę obarcza się mniejszym lub większym błędem, zależnym w mapach współczesnych od skali zastosowanej przy jej wykonaniu.
Najstarsza mapa Żywiecczyzny
Najstarszą mapą dokumentującą tereny Żywca i okolic jest mapa: Ducatus Osiwczensis, et Zatoriensis, description Stanisława Porębskiego z atlasu „Theatrum orbis terrarum” Abrachama Orteliusza 1573 r. Ówczesny poziom kartografii pokazał Żywiec bardzo schematycznie, na południe od niego, nad rzeką Sołą kartograf Porębski umieścił mylnie Sporysz, który w owym czasie stanowił odrębną i niezależną osadę. Również Moszczanica stanowiła odrębną miejscowość. Dziś obie te wioski są dzielnicami miasta. Z kolei na północ i północny zachód od miasta zobaczyć można Łodygowice i Stary Żywiec. I tu spostrzec można pewną ciekawostkę między Żywcem a Starym Żywcem rzeka Soła wyraźnie dzieli swój bieg na dwie odnogi, które płynąc równolegle spotykają się ze sobą ponownie, zamykając w ramach swojego koryta obszar ziemi, tworząc wyspę. Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia na terenie samego Żywca, przy czym nie dość, że samo miasto podzielone zostało rzeką, to od strony wschodniej (od strony Moszczanicy na prawym brzegu rzeki Soły) jest to część miasta leżąca na lądzie, to o tyle część zachodnia leżąca na lewym brzegu odnogi Soły „ulokowana” została na wyspie. Pytanie jakie można postawić w tym miejscu – czy zachodnia część miasta mogła zostać pomylona z Zabłociem i skrótowo potraktowana jako „jeden organizm” miejski? Jest to jedna hipoteza, że faktycznie Porębski tworząc mapę niezbyt wiele uwagi poświęcił jej dokładności, wszak w innych miejscach popełnił już błędy (np. „lokując” Sporysz). Ale jeśli to nie Zabłocie, to jak inaczej można zinterpretować owe przedstawienie, zakładając że Porębski się w tym przypadku nie pomylił? Czy na terenie Żywca mogła istnieć wyspa? Z wcześniejszych badań piszącego te słowa wynika, że do zamku żywieckiego spławiano zarówno drewno, jak i susz chmielu oraz inne produkty dla młynu i browaru zlokalizowanych na południowy zachód od zamku oraz dla niego samego. Jeszcze inaczej z pomocą przychodzi nam tu nazewnictwo, przecież do dnia dzisiejszego jedna z dzielnic Żywca nazywa się Isep. Isep to inaczej wyspa! Czy zatem tak mogło być? Jak prawdopodobnie wyglądać mogło koryto rzeki w owym czasie? Z pomocą przychodzą nam dzisiejsze mapy katastralne. Prawdopodobny początek owej trasy można z dużą dozą ostrożności lokalizować w dwóch miejscach:
1. Dalsze – położone w górnym biegu rzeki Koszarawy, w miejscu gdzie dziś znajduje się tama, nazywana przez mieszkańców w Świnnej, dawne koryto rzeki lokalizować można na działce nr 8233 (równolegle do ulicy Grobla przecinając ulicę Partyzantów), bieg rzeki posiadał swoją odnogę widoczną dzisiaj na planie katastralnym jako działka nr 8327, na której przedłużeniu znajduje się działka nr 8294/2, na jej terenie wybudowana została elektrownia wodna, której budynek stoi do dnia dzisiejszego. Energia elektryczna zaopatrywała pracującą nieopodal Hutę Fryderyka, dostarczając do niej prąd. Z kolei przedłużenie głównego nurtu (dz. nr 8233) opisywanego cieku wodnego stanowi dz. nr 6547 (odcinek równoległy do ulicy Brzozowej, przecinając ulicę Matejki), a następnie 4806 (wzdłuż ulicy Turystycznej, przecinając ją biegnie u podnóża rezerwatu Grapa), 4722/1 (równolegle do ulicy Grunwaldzkiej od skrzyżowania jej z ulicą Skłodowskiej Curie do skrzyżowania ulic Folwark i Klonowej, płynąc równolegle do ostatniej z wymienionych). Pozostałości połączenia odnogi z właściwym korytem rzeki Koszarawy widoczne są na mapach katastralnych w postaci działek 4629/3, 4634, 4636/2. Jest to rejon ronda u zbiegu ulic Kopernika, Witosa, Piłsudskiego oraz wspomnianej wcześniej ulicy Klonowej.
2. Zarówno „opcja” dalsza, jak i bliższa poniżej owego punktu mają ten sam przebieg. Wygląda on następująco: tak jak zostało to zaznaczone powyżej, „rozpocząć” należy od działki nr 4627 (równolegle do ulicy Kopernika, przecinając ulicę Witosa, Młynówka wpływa na teren parku), 2849/1 2848/5 w tym miejscu starorzecze mija budynki dawnego WOPu, wcześniej używane jako Fabryka Kleju i Mączki Kostnej. W rejonie tym koryto rzeki Koszarawy znajduje się najbliżej w stosunku do opisywanego przebiegu starorzecza. Następnie 2848/2 dalej 1490 (rejon Starego Zamku), 408/1 (przecinając ulicę Kościuszki u zbiegu z ulicą Młyńską), 408/4 (następnie między ulicami Sobieskiego i Jagiellońską równolegle do nich), 408/3 aż do rejonu dzisiejszej galerii Lider. Rejon ten silnie przekształcony, poprzez liczne przebudowy, nie pozwala na uściślenie ewentualnego przebiegu wcześniej istniejących w tym rejonie cieków wodnych. Rekonstruując dalszy przebieg rzeki włączyć do niego można działkę nr 43/7 (po przecięciu ulicy Żeromskiego pomiędzy obecną Galerią Targówek a sklepem Biedronka), 43/8 (koryto byłej rzeki zmienia kierunek z południe-północ na zachód wschód, lecz po ok. 100 m ponownie wraca do swego pierwotnego kierunku), 43/5 (równolegle do ulic Świętokrzyskiej i Sienkiewicza meandrując raz bliżej jednaj a raz drugiej z wymienionych), 43/10 oraz 43/9 „dochodząc” w ten sposób do terenu zajmowanego w dniu dzisiejszym przez oczyszczalnię ścieków oraz siedzibę wodociągów miejskich. Numeracja działek pozwala w rejonie położonym niedaleko na północ od opisywanego odtworzyć w miarę dokładnie przebieg koryta rzecznego. Kontynuację stanowią bowiem działki o numerach: 43/15, 43/14, 43/12, 43/16, 43/17, 43/18 (równolegle do ulicy Sienkiewicza). W rejonie tym do czynienia mamy po raz kolejny z sytuacją, kiedy to współczesna zabudowa nie pozwala na pełne odtworzenie pierwotnie panujących stosunków wodnych. Dalszy możliwy przebieg w kierunku północnym wyznaczają działki o numerach 5/4, 5/3, 5/2, 5/1 (równolegle do ulicy Sienkiewicza) a następnie 11149/3, 11149/2 oraz 11149/1 w tym miejscu dochodząc do wału otaczającego Jezioro Żywieckie. Rekonstrukcja dalszego przebiegu koryta rzeki jest niemożliwa ze względu na objęcie terenu budową zbiornika retencyjnego, zmianami w numeracji działek katastralnych oraz zalaniem terenu wodami jeziora. Obszar zamknięty pomiędzy płynącą dzisiaj rzeką Koszarawą a wyżej opisanym przebiegiem stanowić mógł teren wyspy lub wysp określanych przez starszych mieszkańców mianem Isep.
Z kolei patrząc „z lotu ptaka” na Jezioro Żywieckie wyróżnić można trzy rodzaje terenu:
1. koryta rzeczne (położone najniżej) lub tereny zalane wodami jeziora;
2. tereny czasowo zalewane wodami rzeki (pozbawione roślinności innej niż trawy);
3. tereny na których widoczna jest roślinność w postaci drzew i krzaków (tereny położone najwyżej a mimo to włączone w obręb zbiornika wodnego).
Tereny położone najwyżej, z punktu widzenia archeologa, są terenami na których najbardziej prawdopodobne jest odnalezienie reliktów osadnictwa związanego z egzystencją Starego Żywca oraz innych osad leżących na dnie obecnego zbiornika. Rekonstrukcja stosunków wodnych istniejących, poprzedzających budowę jeziora możliwa jest w oparciu o mapy starsze, powstałe jeszcze przed jego budową.
Od czasu powstania mapy Porębskiego najmniej trudności sprawia „lokalizacja” Grojca, u którego stóp łączą się wody rzek Soły i Koszarawy. U zbiegu owych rzek odbywał się spław drewna oraz innych surowców pozyskiwanych w okolicznych lasach poprzez Oświęcim, aż do Krakowa, by w końcu trafić do Gdańska. Wspomniane rzeki stanowiły nie tylko arterię handlową, lecz również komunikacyjną oraz stanowiły swego rodzaju oś osadnictwa, które z biegiem czasu przesuwało się w górę rzek i ich dopływów, anektując coraz większe obszary i tworząc nowe, stałe osady. Grojec był również świadkiem wydarzeń z udziałem Skrzyńskich czy nieco później rebelii Mikołaja Komorowskiego, które to w połączeniu z klęskami żywiołowymi (powódź) doprowadziły do zmiany lokacji miasta i przeniesienia ze starego do nowego miejsca, w którym dziś znajduje się żywiecki rynek.
Autor: Wojciech Mirocha
Publikacja jest częścią większego wydawnictwa, które będzie poświęcone 750-leciu Miasta Żywiec.
