Próba rekonstrukcji architektury Arcyksiążęcego Browaru w Żywcu z lat 1852-1939 na podstawie wybranej ikonografii

Materiał ikonograficzny dotyczący Arcyksiążęcego Browaru w Żywcu przedstawia się dosyć pokaźnie(1). Przeglądając stare karty korespondencyjne, pocztówki, widokówki, fotografie czy winiety reklamowe zakładów możemy dojść do ciekawych wniosków i omówić rozwój architektury browarów żywieckich od samego zarania w roku 1852 do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 roku.

Panorama browaru z końca XIX wieku, początku XX wieku oraz z lat 20 i 30 XX wieku różnią się pod wieloma względami. Nie trzeba zbyt wprawnego oka, aby dostrzec wielkie zmiany urbanistyczne. Zakłady rozrastają się z biegiem lat, nowe budynki mnożą się jak grzyby po deszczu głównie na początku ubiegłego wieku.

Pierwotna architektura browaru w dużej części została zachowana i utrzymana jest, obecnie w doskonałej formie. Niektóre z budynków zostały zlikwidowane lub przekształcone i adoptowane do nowych potrzeb jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej. Pomimo iż nie będę omawiać architektury współczesnej należy stwierdzić, iż na terenie browarów mamy przykłady bardzo udanych połączeń XX-wiecznych realizacji z zupełnie nowoczesną architekturą.

Żywiecki browar stanął na miejscu starej gorzelni w Wieprzu, której właścicielami była rodzina Wielopolskich herbu Stary Koń(2). Twórca browaru arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg nie wykorzystał starych, zastanych budynków gorzelniczych. Nowego właściciela interesowało założenie browaru fabrycznego, a więc budowa zakładu od podstaw, co miało zapewnić dalszy, właściwy rozwój przestrzenny i technologiczny(3). Habsburg myślał o architekturze nowoczesnej, stosującej innowacyjne rozwiązania techniczne, konstrukcyjne oraz dbałość o dekorację fasad tak charakterystyczną dla całego XIX wieku. Żywiecki browar miał konkurować z największymi potentatami Galicji – browarem w Okocimiu oraz browarami lwowskimi.

Browar Okocim

Myśl o założeniu dużego, dochodowego browaru stała się faktem. Za rok założenia browaru żywieckiego przyjmuje się datę 1856, która w rzeczywistości jest datą rejestracji firmy(4). Kamień węgielny został położony cztery lata wcześniej 16 czerwca 1852 roku. Browar administracyjnie podlegał Dyrekcji Dóbr Żywieckich, która uniezależniła się od Komory Cieszyńskiej i Wiednia już w roku 1848. Człowiekiem, który wykonał plany pierwszych budowli przemysłowego browaru był Karol Pietschka.

Plany arcyksięcia Habsburga zrealizowały się w ciągu kilku lat, w idealnym miejscu (centrum Kotliny Żywieckiej, źródlana woda, dogodne ukształtowanie na stromej szkarpie, bliskość linii kolejowej) powstał nowoczesny browar.

Jak wyglądała historyczna już dzisiaj część zakładów z 2 połowy XIX wieku? W jakim tempie rozrastały się nowe budynki, czy wszystkie przetrwały do dnia dzisiejszego? Jakie zmiany w wyglądzie browarów nastąpiły w okresie lat 1852-1939? Jak obecnie prezentuje się najstarsza architektura?

Karta korespondencyjna z 1899 roku.

Arcyksiążęcy Browar w Żywcu od zawsze był ważnym elementem w życiu miasta. W ikonografii pojawia się bardzo często, widoki browarów od zawsze były mocną reklamą Żywca. Na pocztówkach, składankach wizerunki zakładu zajmowały poczytne miejsce wśród najstarszych zabytków oraz nowoczesnych zakładów przemysłowych.

Przykładem może być karta korespondencyjna z 1899 roku, gdzie widok browarów umieszczono wraz z panoramą miasta, dzielnicą Zabłocie, Starym i Nowym Zamkiem oraz Fabryką Papierni.

Natomiast karta korespondencyjna z 1906 roku, zawierająca aż czternaście fragmentów miasta prezentacje rozpoczyna od Browarów, Pawlusia, następnie Nowego i Starego Zamku, Domku Chińskiego, Rynku, panoramy miasta oraz dzielnicy Zabłocie z żelaznym mostem na rzece Sole i dworcem kolejowym.

Karta korespondencyjna z 1906 roku.

Trudno jednak na tych przykładach, gdzie browar jest jednym z wielu elementów, omawiać szczegółowo jego architekturę.

Jedna z najstarszych kart korespondencyjnych dotycząca wyłącznie architektury browaru pochodzi z 1899 roku. Jest bardzo cenna z uwagi na rozległą panoramę zakładu jak i pięć pozostałych fragmentów przemysłowych pomieszczeń. Zaczynając od dolnej, lewej strony pocztówki widzimy: wnętrze fermentowni, hali maszyn, warzelni, panoramę browaru, dziedziniec wewnętrzny (z widokiem od lewej na: słodownię, najstarszą susznię z kominem, susznię, budynek laboratoryjny, piwnice suszni) oraz wnętrze piwnic słodowni.

Karta korespondencyjna z 1899 roku.

Dokładniej najstarszej części browaru, zwłaszcza jego elewacjom, możemy się przyjrzeć na karcie korespondencyjnej z 1905 roku. Pierwszy, duży budynek (widoczny od strony wschodniej) z charakterystycznymi narożnymi fasadami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami to Budynek Główny z 1856 roku(5) projektu Karola Pietschki mieszczący w parterze biura zarządu i lokale restauracyjne, natomiast na piętrze mieszkania dla dwóch urzędników.

Karta korespondencyjna z 1905 roku.

Od strony południowej do głównego budynku przylega Słodownia, powstała w 1855 roku(6), projektowana przez Karola Pietschkę. W parterze mieściła wzrostownię, na pierwszym piętrze spichlerz słodu oraz na drugim piętrze i na poddaszu spichlerz jęczmienia. Ponadto słodownia mieściła w części drewnianej zadaszenie na wagony przy rozładunku słodu od strony południowej.

Od zachodu budynek słodowni łączy się z wysoką Susznią wybudowaną w 1854 roku, podniesioną w 1874 roku do obecnej wysokości (projekt Karola Pietschki)(7). Charakterystycznym elementem budynku jest zupełny brak otworów okiennych w elewacji wschodniej, którą jedynie urozmaicają tynkowe podziały dekoracyjne oraz komin zwany parnikiem.

Do budynku suszni od strony południowej przylega Hala Maszyn z wysokimi oknami zwieńczonymi łukiem segmentowym (projekt Karola Pietschki, 1854 rok)(8).

Przedłużeniem hali w kierunku południowym jest Chłodnia z 1857 roku, projektu Karola Pietschki(9).

Od strony zachodniej w pobliżu chłodni znajdowała się Warzelnia (nie widoczna na pocztówce) projektowana przez Karola Pietschkę w 1857 roku(10).

Przed budynkiem chłodni od strony wschodniej znajduje się Kotłownia z charakterystycznym kominem. Nie znamy dokładnej daty powstania tej części zakładu, prawdopodobnie był to przełom lat 50 i 60 XIX wieku. Możemy także przypuszczać, iż kotłownia wraz kominem projektowana była przez Karola Pietschkę. Bardzo podobny komin budowniczy zaprojektował w roku 1868 dla Fabryki kleju i mąki kostnej oraz kwasu siarkowego w parku zamkowym w Żywcu(11). Na karcie widzimy budynek kotłowni już zmodernizowany w roku 1896, następna, gruntowna przebudowa miała miejsce w 1913 roku(12).

Podobny komin – ceglany i wieloboczny, ale prawie o połowę mniejszy odnajdujemy w kompleksie budynku głównego, słodowni oraz suszni. Komin ten dostawiony był do budynku najstarszej suszni, którą widzieliśmy już na składance z 1899 roku.

Następnym elementem widocznym na pocztówce jest Leżakownia z Lodownią z 1869 roku, projektu Karola Pietschki. Składała się ona z trzech części połączonych kamiennym murem ozdobionym ceglanym krenelażem oraz okrągłymi wywietrznikami. Ten charakterystyczny budynek przyciągał wzrok bardzo ciekawym rozwiązaniem fasad od strony wschodniej. Pomimo iż znajdował się w znacznej odległości od kompleksu głównego, dzięki swoim urozmaiconym elewacjom, był zawsze widoczny na pocztówkach. Budynek ten częściowo został zachowany i wkomponowany w nową architekturę browarów. W latach 1911-1912 powstała nowa fermentownia oraz nowe piwnice fermentacyjne z wykorzystaniem leżakowni. Co zachowało się ze starego budynku? Kamienny mur częściowo od strony wschodniej i południowej oraz fragment fasady południowej, obecnie włączonej w ciąg nowych budynków fermentowni oraz biur urzędniczych(13).

Na pocztówce przed leżakownią widoczny jest parterowy budynek, prawdopodobnie o przeznaczeniu gospodarczym(14).

Na pocztówce z 1909 roku dobrze widać zarówno leżakownię oraz warzelnię. Zmianie uległa także część znajdująca się przed budynkami leżakowni od strony wschodniej. Na pocztówce widoczne są piwnice leżakowni rozbudowane w 1905 roku, zniknął natomiast parterowy budynek.

Pocztówka z 1909 roku.

Do starej części browaru (2 połowa XIX wieku) należała także Bednarnia projektowana przez Karola Pietschkę w 1866 roku, która znajdowała się na północ od budynku głównego.

Na pocztówce z 1917 roku bednarnia widoczna jest z lewej strony w otoczeniu zieleni. Sama pocztówka interesująca jest także z uwagi na przedstawienie bocznicy kolejowej, która została uruchomiona w 1891 roku(15). Budynek bednarni został przekształcony w 1916 roku na mieszkania robotników(16).

Pocztówka z 1917 roku.

Budynek, który nie istnieje odnajdujemy na winiecie reklamowej browarów z początku XX wieku. Mieścił on stajnie dla koni i mieszkania służących oraz na piętrze mieszkania urzędników. Projekt wykonał Karol Pietschka, parter w 1864 roku, piętro w 1880 roku(18). Tyle na temat XIX –wiecznej architektury żywieckich browarów.

Pocztówka z 1927 roku.

 Jakie przekształcenia natomiast nastąpiły na początku XX wieku? Niektóre z realizacji zostały już wymienione i skrótowo opisane. Przeglądając ikonografię browarów z tego czasu nie sposób nie zauważyć nowych przekształceń urbanistycznych, związanych z rozwojem ekonomicznym jak i technologicznym samych zakładów.

Na pocztówce z 1917 roku widzimy browary znacznie rozbudowane od strony południowej. Dwudziestowieczne przekształcenia zakładów rozpoczęły się od przebudowy piwnic składowych i fermentacyjnych (lata 1905–1912), w 1905 roku powstał budynek mieszkalny zwany Kocim Zamkiem. W latach 1912-13 wybudowano nową warzelnię i halę maszyn, umywalnie beczek, magazyn na chmiel, bednarnię, halę do smolenia beczek i hala do smolenia kuf oraz rozlewnię piwa do beczek(19). W 1914 roku wybudowano nowy magazyn na chmiel (nie widoczny na pocztówce, znajdował się od zachodu za warzelnią). Wymienione budynki już dzisiaj nie istnieją, możemy je oglądać jedynie na starych pocztówkach. I tak na pierwszym planie od lewej strony znajdują się: bednarnia, umywalnia beczek, smolarnia z charakterystycznym kominem oraz rozlewnia. Budynki te stanowią zwarty kompleks. Powierzchniowo zajmują największą część wzniesioną w XX wieku. Nad nimi góruje Koci Zamek (budynek z dwoma kominami w części zachodniej). Kolejne nowe budynki z 1913 roku to: warzelnia (dostawiona do starej z charakterystycznym kopulastym kominem, zaprojektowana przez firmę Weigels Nachfolger, Neisse-Neuland), hala maszyn (nie widoczna na pocztówce, dostawiona bezpośrednio do starej hali) oraz zmodernizowany budynek kotłowni, o którym wcześniej już była wzmianka.

Pocztówka z 1917 roku.

Czasy pierwszej wojny światowej były złym okresem dla przemysłu galicyjskiego. Mimo takiej sytuacji browary żywieckie prowadziły dalsze prace budowlane i modernizacyjne, oczywiście nie na tak dużą skalę jak przed 1914 rokiem.

Następne poważne zmiany nastąpiły w okresie międzywojennym, kiedy renoma firmy była bardzo stabilna a sam browar składał się z ośmiu podstawowych oddziałów produkcyjnych oraz kilku pomocniczych.

Na pocztówce z 1927 roku po prawej stronie przed budynkiem starej bednarni oraz budynkiem głównym znajduje się lodownia (od strony wschodniej). Obiekt powstał w 1925 roku według projektu Karola Korna(20).

Natomiast na pocztówce z panoramą browaru z 1937 roku prezentują się już ostatnie nowe obiekty wzniesione przed wybuchem drugiej wojny światowej. Są to Silos – magazyn składowy, widoczny po prawej stronie, wzniesiony w 1929 roku (projekt Karola Korna), zachowany do dnia dzisiejszego i wykorzystywany. Na początku lat 30 ubiegłego wieku zwiększyła swoją powierzchnię stara słodownia. Zmianę można dojrzeć na pocztówce – w miejscu drewnianej części z podjazdem na wagony, pojawiła się murowana dobudówka zachowana do dzisiaj.

Poszerzył się także kompleks budynków od strony południowej przez dostawienie składnicy beczek oraz garaży. Pomieszczenia projektował Karol Korn w 1925 roku(21).

Pocztówka z 1937 roku.

W 1927 roku powstał budynek administracyjny, ustawiony elewacją wschodnią wzdłuż głównej ulicy, blisko składu beczek, mieszczący dzisiaj dział komercyjny i techniczny.

W latach 1923-35 od strony wschodniej dobudowano kolonię ośmiu urzędniczych domów jak na owe czasy komfortowo urządzonych i funkcjonujących do dzisiaj.

W okresie międzywojennym na terenie browaru znajdowała się remiza strażacka, której na pocztówce bardzo trudno się doszukać. Budynek remizy dzisiaj już nieistniejący mieścił się za warzelnią od strony zachodniej.

W roku 1929 dobudowano do fermentowni, od strony południowej, osobny lokal do przechowywania drożdży, który zachowany jest do dzisiaj (projekt Karola Korna). W tym samym roku powstaje nowa fermentownia – duży, biały budynek przylegający bezpośrednio do magazynów drożdży.

W 1930 roku powstał nowoczesny budynek wypoczynkowy dla robotników wraz z ambulatorium, znajdował blisko budynku laboratorium od strony północnej. Na pocztówce widoczny jest w otoczeniu zieleni.

Browary żywieckie w okresie międzywojennym robudowują się od strony północnej. Za budynkiem starej bednarni powstają „warsztaty dla celów reparacyjnych i rekonstrukcyjnych, urządzone nowocześnie, ślusarnia, stolarnia, warsztt elektrotechniczny, tokarnia, wyrób skrzynek na piwo flaszkowe”(22).

Ostatni element międzywojennej architektury, to drewniana altana umieszczona w ogrodzie alpejskim przed fermentownią od strony wschodniej. Nie znamy dokładnej daty powstania altanki, która rozpadła się w latach 80 ubiegłego wieku. Obiekt z uwagi na swoje skromne rozmiary jest słabo rozpoznawalny na pocztówkach oraz fotografiach.

Budowa browarów trwała pięć lat (1852-1857). Arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg wydał na nią 194 202 guldeny(23). Pierwsza rozbudowa browaru nastąpiła jeszcze za życia założyciela w roku 1870. Jego następca arcyksiążę Karol Stefan do modernizacji zakładów przystępuje rok po śmierci swojego poprzednika w roku 1896 (druga rozbudowa). Kolejne fazy to początek XX wieku, czyli lata 1910-15 (3 rozbudowa), dalej okres międzywojenny, czyli lata 1924-30 (4 rozbudowa). Ostatnie trzy fazy związane były z Karolem Stefanem Habsburgiem.

Autor: Dorota Firlej

Przypisy

1 Więcej informacji na temat ikonografii browarów: Monika Ćwikowska, Żywiec na dawnej pocztówce, Żywiec 1995; Marek Kubica i Jan Puda, Żywiec i Żywiecczyzna na dawnych pocztówkach, Żywiec 2001; Marek Kubica, Widoki Żywca i Żywiecczyzny, Żywiec 2003, Adam Spyra i Grzegorz Zwierzyna, Browar Żywiec 1856-2001, Żywiec 2001.

2 Zofia Rączka, Przysiółek Pawlusie i jego mieszkańcy, Karta Groni XI, 1981, s. 31-37.

3 Więcej na temat browaru typu fabrycznego: Adam Spyra, Browarnictwo Galicji doby autonomicznej, Kraków 1994, s. 26-28.

4 Zofia Rączka, Żywiec – rys historyczny od powstania miasta do 1918 roku, Żywiec 1996, r. 83-84.

5 Wszystkie opisywane przeze mnie budynki datuję na podstawie zachowanych planów oraz na podstawie materiałów archiwalnych pochodzących ze zbiorów archiwum Muzeum Miejskiego w Żywcu – Archiw/1347/MŻ, s. 73.

6 Obecnie w zachowanym budynku, częściowo przekształconym, znajdują się na parterze zaplecza gastronomiczne.

7 Obecnie w zachowanym budynku mieści się szatnia dla pracowników.

8 Obecnie w zachowanym budynku mieszczą się oddziały logistyczne.

9 Budynek istnieje i nie zmienił swojego przeznaczenia.

10 Budynek istnieje i nie zmienił swojego przeznaczenia, dodatkowo mieści także urządzenia chłodnicze.

11 Dorota Firlej, Plany przebudowy zamku żywieckiego oraz projekty innych obiektów, [w:] Żywieckie projekty Karola Pietschki – Architekta Arcyksięcia Fryderyka Habsburga, red. Gabriela Bożek, Katowice 2004, s. 74, ryc. 12. oryginalne plany Kościarni znajdują się w zbiorach Muzeum Miejskiego w Żywcu – Archiw/882/MŻ oraz Archiw/887/MŻ

12 Obecnie zachowany budynek mieści kondensatorownię, natomiast komin został rozłożony na przełomie lat 70/80 ubiegłego wieku.

13 Zachowany budynek fermentowni z lat 1911-12 funkcjonuje do dnia dzisiejszego nie zmieniając swojego przeznaczenia wraz z zachowanymi elementami starej leżakowni.

14 Budynek dzisiaj już nie istnieje, trudno obecnie dokładnie ustalić jego przeznaczenie, może była to jedna z realizacji K. Pietschki – szopa na sprzęty i materiały z 1861 roku.

15 Kronika Browaru w Żywcu 1856, rękopis w posiadaniu Browarów S.A. Żywiec, s. 10

16 Patrz zbiory archiwum Muzeum Miejskiego w Żywcu – Archiw/1347/MŻ, s. 74. Zachowany budynek bednarni obecnie mieści mieszkania emerytowanych pracowników browaru.

17 W zachowanym budynku kiedyś oprócz samych pomieszczeń laboratoryjnych znajdowała się izba starszych, czyli miejsce spotkań piwowarów. Po wojnie mieściły się tam sale konferencyjne natomiast obecnie biura Związków Zawodowych.

18 Budynek nie istnieje.

19 Wszystkie dane podawane za: Arcyksiążęcy Browar w Żywcu, Kronika Śląska Cieszyńskiego powiatów Biała, Żywiec, rok 1932, s. 312.

20 Budynek nie zachował się do dnia dzisiejszego.

21 Pomieszczenia garaży i składnica beczek zachowane są do dzisiaj, mieszczą magazyny techniczne.

22 Arcyksiążęcy Browar w Żywcu, Kronika Śląska…, s. 314.

23 Kronika Browaru…, s. 12.

 Kopiowanie materiałów zabronione.