Przeglądając takie publikacje odnoszące się do Żywca i Żywiecczyzny publikacje w żadnej nie natknąłem się na wzmianki, nie mówiąc już o opisach, działalności gospodarczej dotyczącej branży ceramicznej – np. garncarstwa, wyrobu cegieł, kafli, ceramiki łazienkowej itp. A przecież, jeśli chodzi o usługi zduńsko-kaflarskie to przy dużym zaludnieniu Żywiecczyzny, popyt na nie musiał być znaczny.

Mając świadomość luki informacyjnej w tej sprawie, a będąc posiadaczem informacji rodzinnych, rodziny MIKUSZEWSKICH, która od początku XX wieku prowadziła przez ponad 50 lat przemysłowo-gospodarczą działalność we wspomnianej branży, postanowiłem przedstawić krótką historię na ten temat.

Wszystko zaczęło się w roku 1904 – ONUFRY MIKUSZEWSKI(1878-1950) uzyskał pozwolenie (wg Śleziak K. 2016), od galicyjskich władz przemysłowo-handlowych, na produkcję garncarsko-kaflarską w Żywcu, a właściwie w Starym Żywcu (wówczas odrębnej administracyjnie miejscowości).

Onufry Mikuszewski – syn Jana (1841-?) i Anny (1847-?) z domu Miodońskiej (córki Stanisława i Jadwig Cholewka) – był jednym z dwóch synów, drugim był Juliusz (1873-1962) z pośród dwanaściorga rodzeństwa, z których wieku dorosłego dożyło tylko 5-ro [w tym jeszcze 3 siostry: Barbara (1869-?) poślubiona przez Tomasza Rybarskiego (kuśnierza); Apolonia (ur. po 1878-?) poślubiona przez Józefa Ozaista potem przez Ł. Paczyńskiego (restauratora). Po śmierci męża aż do wojny prowadziła lokal na ul. Kościuszki nr 3 (wg Okuljar Z.M. 1997). W 1938 r. prowadziła lokal, jako „wyszynk trunków”, na Rynku nr 127 (numer wg tzw. numeracji ogólnej domów miasta – obecnie jest to nr Rynek 17); Maria (?‑?) poślubiona przez A. Szafrańskiego (stolarza)]. Rodzice pochodzili z tradycyjnych, mieszczańskich rodzin żywieckich. Ojciec (Jan) i jego przodkowie od dziesięcioleci zajmowali się rzemiosłem szewskim [są wielokrotnie wymieniani w „Księdze braci cechu szewskiego” i „Katalogu gospody szewskiej”]. Co stało za tym, że Onufry, tak jak i jego brat Juliusz, nie kontynuowali tradycji rodzinnego zawodu nie jest mi wiadomym.

Onufry rozpoczął około roku 1896 naukę zawodu w Skoczowie [tu ożenił się z Marią, Katarzyną Matusiak (1876-1931) pochodzącej z Białej, dzisiaj części Bielska]. W drugiej połowie XIX w. istniał tu prężny ośrodek rzemiosł ceramicznych – garncarstwo, 3 cegielnie, tworzona była fabryka pieców kaflowych Walentego Urbanowicza (wg Wawronowicz R. 2014).

Juliusz zaś, po poślubieniu w roku 1905 – Marii Zimmerman (córka cieszyńskiego szewca), przeniósł się do Cieszyna, gdzie otworzył firmę krawiecką, równoległą prowadził jego syn – Edward (1905-1980).

Tak, czy owak, w latach 1904-1906 w Starym Żywcu Onufry wybudował od podstaw kompleks budynków fabrycznych niezbędnych do produkcji: kafli szamotowych i zwyczajnych do budowy pieców kuchennych i pokojowych, płyt szamotowych do wykładzin pieców piekarniczych oraz prowadzenia usług zduńsko-kaflarskich.

Firma działała rodzinnie, synowie Onufrego – Leon, Juliusz (1898-1987), Karol (1900-1980) obaj urodzeni w Skoczowie oraz Konrad (1902-1975) urodzony w Aleksandrowicach (obecnie Bielsko-Biała) – stopniowo byli przyuczani zawodu (ukończyli szkolenia czeladnicze, później mistrzowskie w zakresie rzemiosła zduńsko-kaflarskiego). Wprowadzani byli w działalność firmy [Leon z przerwą: w latach 1916-1918 (wrzesień) służył w armii austro-węgierskiej na terenie Siedmiogrodu, garnizon w Medgyes (rum. Mediaș); po I WŚ. (1919-1921) w Wojsku Polskim, w artylerii – 21 Pułk Artylerii Lekkiej (zwanym też „Górskiej”), garnizony – w Rzeszowie i Nowym Targu. Zdemobilizowany latem 1921 r. w stopniu plutonowego].

Syn Karol w tym czasie wspierał ojca w prowadzeniu firmy, ponadto jako uzdolniony artystycznie, projektował wzory dekorujące lica kafli. Firma świadczyła usługi nie tylko w Żywcu i na Żywiecczyźnie, ale także w przyległych powiatach i miejscowościach [np. w Limanowej (zob. tekst pocztówki)]. W ramach usług na terenie Żywca, prowadzono prace remontowo-konserwacyjne w obiektach zamkowo-pałacowych Arcyksięcia Habsburga. Na terenie Żywiecczyzny budowę ozdobnych pieców i kominków prowadzono w, tworzonych na początku XX w., górskich schroniskach turystycznych – Beskidu Śląskiego i Żywieckiego.

W okresie uspokojenia się chaosu prawnego i ekonomicznego jaki związany był z powstawaniem państwowości polskiej po I WŚ., stan ekonomiczny firmy sytuował się na poziomie: kapitał zakładowy – 3 miliony marek (polskich), obrót roczny – 4 miliony marek; 14 pracowników [dane wg: Księga adresowa przemysłu, handlu i finansów.1922].

Dla informacji, wartość 1 marki polskiej w okresie hiperinflacji lat 1918-1924, w przeliczeniu na złote polskie z 2020 r. to szacunkowo: jesień 1918 r. – 5,41 zł; czerwiec 1922 r. – 0,01 zł; kwiecień 1924 r. – 0,0000045 zł. Reforma walutowo-skarbowa Władysława Grabskiego z 14. 04. 1924 r. wprowadziła polską walutę pod nazwą złotego, kurs wymiany marki polskiej na nowego złotego ustalono: 1 800 000 mp za 1 zł.

W okresie światowego kryzysu ekonomicznego (lata 1929-1933), który objął również Polskę, firma uległa reorganizacji – synowie Onufrego przejęli kierownictwo firmy, przystąpili do jej rozbudowy. Kupili małą firmę „CERAMIK”, której właścicielem był Józef Färber. Działała ona w Zabłociu (wówczas odrębnej od Żywca jednostki administracyjnej) w bardzo dobrej lokalizacji – na ul. Objazdowej, w pobliżu bocznicy towarowej stacji kolejowej Żywiec.

Obiekt nowocześnie (jak na tamte czasy) rozbudowano, zorganizowano wydajne linie przygotowywania surowych wyrobów ceramicznych, zainstalowano dwa piece do ich wypalania (kafle i inne elementy ceramiki budowlanej). Firma, w oparciu o zakłady w Starym Żywcu i Zabłociu, rozwijała się pomyślnie.

We wrześniu 1939 r. Żywiec włączono do Rzeszy, polski przemysł przejęli Niemcy. Zakłady Mikuszewskich przejęła niemiecka firma: Ostdeutsche Baustoffwerke GmbH - Bielsko. Stan taki trwał do wyzwolenia Żywca (5. kwietnia. 1945 r.).

Okres powojenny rozpoczął się pomyślnie, w ramach koniunktury budowlanej jaka wówczas nastąpiła. W całym powiecie żywieckim było ogromne zapotrzebowanie na usługi zduńsko-kaflarskie dla rozwijającego się budownictwa domów mieszkalnych. Okres taki trwał do roku 1950, kiedy to na fali „socjalistycznej sprawiedliwości społecznej” – większość tego, co było prywatne zlikwidowano.

Regulacje prawne dotyczące gospodarki PRL-u z roku 1950 spowodowały, że zakłady produkcyjne braci Mikuszewskich zostały przejęte wraz ze znacznymi zapasami surowców, oraz drogich środków do wyrobu szkliw ceramicznych. Tutaj trzeba stwierdzić, że przejęcie zakładów w trybie jakim nastąpiło nie spowodowało wywłaszczenia właścicieli firmy z nieruchomości, w których prowadzona była produkcja – Mikuszewscy pozostali notarialnymi właścicielami tych nieruchomości. Przejęcie zakładów produkcyjnych nastąpiło bez odszkodowania, a do tego właściciele zostali poddani represjom podatkowo-domiarowym. Po kilkuletnim okresie kosztownych procesów sądowych, na fali odwilży roku 1956, roszczenia właścicieli w sprawie niesłusznie pobranych znacznych kwot podatkowych zostały sądownie uznane. W praktyce okazało się, że właściciele są bez prawa dysponowania swymi nieruchomościami, jednocześnie przypisano im obowiązek finansowania kosztów utrzymania obiektów w wymaganym stanie technicznym!!!. W związku z tym kwota niesłusznie pobranych podatków została, decyzją sądu, przekazana do depozytu z przeznaczeniem na pokrycie wszelkich przyszłych kosztów remontowo-konserwacyjnych eksploatowanej nieruchomości przez utworzoną 1 lipca 1950 r. – jako pierwszą na terenie powiatu – spółdzielnię pracy pn.: Spółdzielnia Pracy Kaflarzy i Zdunów, Żywiec ul. Kościuszki 1.

Jego kuzynowie poszli już w zupełnie inne kierunki zawodowe – Zygmunt, syn Konrada, branża techniczno-mechaniczna; zaś Jerzy, syn Leona, geologia.

Stan taki trwał do połowy lat osiemdziesiątych XX w. W międzyczasie (na początku lat sześćdziesiątych) zlikwidowano kaflarnię w Starym Żywcu – wywłaszczenie pod zalew Jeziora Żywieckiego, które przyniosło właścicielom niewielkie, wywłaszczeniowe pieniądze. Około roku 1985/6 nastąpiła restrukturyzacja Spółdzielni, w ręce właścicieli wróciła – wyeksploatowana, zrujnowana, zdewastowana – nieruchomość w Zabłociu. Po upływie kilku lat, spadkobiercy braci Mikuszewskich – z rozterką w sercu – nieruchomość sprzedali. Nabywca, obiekt przekształcił w piekarnię.

Tak oto, jak „zdmuchnięty obłok”, minęło ponad pięćdziesiąt lat przemysłu zduńsko-kaflarskiego w Żywcu. Była to, można by rzec, epoka romantyczno-artystyczna w rzemiośle-przemyśle zduńsko-kaflarskim, kiedy oprócz funkcjonalnych urządzeń kuchennych i łazienkowych produkowano piękne, kolorowe , plastycznie uformowane kafle, piece i kominki o artystycznych kształtach. Zastąpiła ją epoka nowoczesnych technologii grzewczych – kaloryfery, dmuchawy, nawiewy, grzanie podłogowe itp. Wszystko to efekt następującego postępu techniczno-cywilizacyjnego i dążenie do wygodniejszego życia. Trudno, rzecz chyba nieunikniona.

Kończąc przedstawioną historię mam nadzieję, że uzupełni ona wyobrażenie dzisiejszych Żywczan o tym, co w Żywcu się onegdaj działo i jak się działo!!!

_______________________

Źródła:

– Księga braci cechu szewskiego 1797-1900(rękopis). Wyd. Żywiec (wersja cyfrowa – Śląska Biblioteka Cyfrowa).

– Katalog gospody szewskiej 1826-1887(rękopis). Wyd. Żywiec (wersja cyfrowa – Śląska Biblioteka Cyfrowa).

– Okuljar Z.M.: W dawnym Żywcu; TMZŻ, wyd. II; Żywiec 1997.

– Słonka R.: Zadziele piękna wioska; Żywiec.

– Stary Żywiec nasze utracone dziedzictwo: wyd. Druk. Akcyd. Karol Gąsior, Żywiec 2016. [zob. fotografia str. 60].

– Śleziak K.: Starostwo powiatowe w Żywcu 1867-1914; Uniwersytet Pedagogiczny; Kraków 2016.

– Wawronowicz R.: Szlakiem tradycji rzemieślniczych. wyd. Gmina Skoczów, Skoczów 2014.

Ilustracje:

Plan usytuowania kaflarni w Starym Żywcu 1

Plan usytuowania kaflarni w Starym Żywcu 2

Droga z kaflarni do tartaku – Stary Żywiec

Anons w prasie o usługach kaflarni 1

Anons w prasie o usługach kaflarni 2

Anons w prasie o usługach kaflarni 3

Anons w prasie o usługach kaflarni 4

Anons w prasie o usługach kaflarni, z podanymi danymi o stanie ekonomicznym firmy 5

Karta pocztowa z 1921 r.

Anons w prasie o usługach kaflarni - Leona M.

Anons w prasie o usługach kaflarni – Leon M. w Starym Żywcu, Sp. Zdun w Zabłociu

Anons w prasie o usługach kaflarni – Leon M.

Anons w prasie o usługach kaflarni – CERAMIK J. Farbera

Fotografia Wyrób Pieców Kaflowych – Karol M.

Plan sytuacyjny kaflarni w Zabłociu

Fotografia kaflarni zamienionej w piekarnię