Od wieków budowle obronne lokowano w pobliżu szlaków handlowych celem ich zabezpieczenia i kontroli. Dlatego też budowle owe wznoszono niejednokrotnie nad rzekami, które w tamtych czasach stanowiły główne arterie komunikacyjne, jak również stanowiły źródło wody. Owe założenia budowano w miejscach łatwych do obrony ze względu na swoje naturalne położenie.

Umiejscowienie budowli o charakterze obronnym oraz jej wielkość jest dowodem spodziewanego kierunku zagrożenia, wpływów gospodarczych, ekonomicznych, oraz możliwości logistycznych budowniczych zamieszkujących okolicę.2 W związku z przewagą wykorzystania dróg wodnych nad lądowymi, również ten czynnik determinował lokalizację punktów obronno-kontrolnych.3

Przykładem takiej działalności była rzeka Wisła, która wraz z dopływami pełniła rolę arterii komunikacyjnej wzdłuż której rozwijało się osadnictwo.4 Podobnie rzecz się miała w przypadku rzeki Soły, która stanowiła oś osadnictwa, które zaczynało ekspandować coraz dalej w górę rzeki i jej dopływów.5 Najstarszą relację podróży na tratwie dotyczącą terenów Żywiecczyzny znaleźć można u Komonieckiego. Dotyczy ona podróży księdza Pawła Babilonowica z Żywca do Krakowa na tratwie.6 Podobną podróż w roku 1716 odbył wracający z Węgier poseł Stefan Morsztyn.7 Jednak początki zainteresowania właścicieli Żywiecczyzny drewnem jako przedmiotem handlu występują już wcześniej, kiedy to po okresie kolonizacji trwającej od XIII do XV w., która doprowadziła do przetrzebienia lasów w celu uzyskania areału i pastwisk.8 Na rozwój osadnictwa i eksploatacji lasów miały również wpływ wydarzenia polityczne. Były to walki Skrzyńskich, a następnie rebelia Mikołaja Komorowskiego.9 Owe wydarzenia w połączeniu z powodzią stały się przyczyną zmiany lokalizacji miasta Żywca.10 Wydarzenia polityczne determinowały również inne zjawiska, dlatego nieco przed – a na większą skalę po pokoju toruńskim rozpoczyna rozwijać się aktywnie handel drzewem, którego jednym z najpoważniejszych udziałowców była Żywiecczyzna. Surowiec ten wędrował przez Kraków dalej do Gdańska.11

Pośród surowca drzewnego dominowało w połowie XIV w. drewno cisowe.12 Stosunkowo duże rozmiary handel drzewem osiągnął już w początkach XVI w., kiedy to w roku 1512 król Zygmunt Stary w zamian za ulgi w płaceniu podatku czopowego zobowiązał mieszkańców do dostarczania określonej ilości tarcicy lipowej.13 Dodatkowym dowodem tego typu działalności jest przywilej z roku 1514 zwalniający Jana Basztę z Żywca z wszelkich opłat związanych ze spławem drewna na okres 3 lat.14 Potwierdzeniem tej sytuacji są również rachunki z komory 3 celnej w Oświęcimiu z lat 1525-1526 przez którą spławiano drzewo z dorzecza Soły.15 Według jednej z relacji drzewo płynące Sołą rejestrowano w Międzybrodziu.16 Inna informacja o możliwościach spławu drewna pochodzi z roku 1554, kiedy to Jan Komorowski potwierdził przywilej księcia Przemysława z roku 1448.17 Z roku 1562 pochodzi dokument w którym Jan Komorowski nadaje lasy Kiełbasów i Łyskę mieszczanom żywieckim. Z lasów tych mogli spławiać drewno do Krakowa, ponieważ las Kabat posiadał już niewielkie zasoby tego surowca.18 Późniejsza ordynacja królowej Konstancji dla miasta Żywca z 1626 r. potwierdzona została w roku 1633 przez jej synów. Ten dokument zawiera również informacje na temat handlu drzewem.19 Z kolei pod rokiem 1653 Komoniecki odnotowuje, że w związku z częstymi wypadkami spławu drewna bez opłacania go kategorycznie zabroniono takiego procederu.20 Również fragment przywileju wydanego przez Jana Kazimierza w roku 1669 dotyczy handlu owym surowcem.21

fot. 1. Przywilej z dnia 7 listopada 1544 r. Zygmunt I Stary odnawia swój przywilej z 25 czerwca 1512 dla Żywca, dotyczy zmiany czopowego na dostarczenie 3 kop desek lipowych (MŻ-HA/6 i jego pieczęć)

Mapa 1. Punkty kontrolne, spławność rzek, sezonowa lub całoroczna oraz nazwy miejscowości związane ze spławem drewna.

Dzięki relacji Komonieckiego na Żywiecczyźnie poświadczona jest odrębna grupa ludzi specjalizujących się i żyjących z flisactwa. Byli to tak zwani „wodzowie”.32 Również w nazwach miejscowych przetrwały ślady zainteresowania pozyskiwaniem drewna. Śladem akcji wycinki jest nazwa wsi Trzebinia,33 która powstała w początku XV w. Analogicznym przykładem jest Cięcina34 lub Leśna.35 Z ową działalnością wiąże się również nazwa Cisiec,36 Przyborów37 i Las.38

Transport ściętego drewna z lasu odbywał się w zimie po śniegu. Wraz z początkiem roztopów rozpoczynał się spław drewna, które zostało przygotowane w zimie.39 Do przystani czy miejsca rozpoczęcia spławu w niektórych regionach zwożono w ciągu zimy i lata towary z odległości dochodzącej do 300 km.40 Według relacji Janoty na Skawie spław rozpoczynał się powyżej Makowa, a na Sole powyżej Żywca.41 Prawdopodobnie spław na Sole rozpoczynał się w Soli,42 a według wcześniejszych relacji w Rycerce i Ujsołach.43

Warto zaznaczyć również, że dostarczenie drzewa do Krakowa trwało 8 dni, odcinek z Węgierskiej Górki (folwark) do Żywca trwało 12 godzin.45 Z opisów wynika, że długość tratwy wahała się od 15 do 22 metrów.46 Warto wspomnieć fakt, że do budowy tratw nie używano gwoździ, zamiast nich stosowano drewniane kołki wbijane w poprzeczne ramiona ponadto wiązane były one linami wykonanymi z prażonych nad ogniem gałązek bukowych. Tratwy łączono ze skręconych wiklinowych lub leszczynowych wici. Jedynym elementem metalowym były żelazne świdry. Na nich mocowano ster. W przypadku ich braku ster osadzano na drewnianych klinach.47 Przed połączeniem drzewa było ono gatunkowane i obżynane, a po wykonaniu tratw ładowano na nie szczep i gonty.48

W ciągu roku drewno spławiano według relacji Janoty tylko dwa razy w roku: z początkiem lata i na św. Jakuba.49 Inna autorka H. Mytnikówna podaje pięć terminów: majowy, na Zielone Święta, świętojański, koło św. Jakuba, w jesieni listownica. Zazwyczaj okres spławu i dogodnego poziomu wody trwał 2-3 dni.50 Z kolei w dorzeczu Koszarawy na brzegi tej rzeki drzewo przygotowane do spławu miało być już 1 marca.51 Od poziomu wody zależał rodzaj i średnica spławianego drewna. Należy zaznaczyć, że tratwą od miejscowości Sól do Międzybrodzia sterowało dwóch flisaków, po czym dalej do Oświęcimia sterował jeden, a od Krakowa łączono już po dwie tratwy.

Spław drewna na rzece Sole upadł po budowie linii kolejowych Żywiec-Bielsko w roku 1878 i następnie Żywiec-Sucha w roku 1884. Ostatni spław odbył się w roku 1909..52 W 8 analizowanej literaturze można również natrafić na inne daty końca spławiania drewna na Sole. Wzmiankowany jest rok 1912.53 lub moment, kiedy to Żabnica przestała spławiać czyli 1922 rok a Ujsoły 6 lat później.54

Oprócz drzewa i towarów leśnych (popiołu, smoły itp.) w początkowym okresie działalności spławnej dominowały kopaliny pochodzące z północnych Węgier. Były to żelazo, ołów oraz miedź.55 Również Żywiecczyzna uczestniczyła w handlu tymi metalami o czym świadczą informacje zawarte w kronice Komonieckiego pod rokiem 1579 oraz w przywileju nadanego miastu Żywiec przez Stefana Batorego.56 Na jego mocy Żywiec otrzymał prawo 3 jarmarków, targów cotygodniowych oraz prawo składu, które dotyczyło m.in. soli z Wieliczki, ołowiu z Olkusza oraz miedzi z Węgier,57 Od wieku XV podstawowym towarem w dorzeczu Wisły staje się zboże.58 Mimo to transportowano z Żywiecczyzny oprócz samego drewna, również deski, gonty,59 a pod sam zamek żywiecki Rycerka, Radeczka, Ujsoły i Rajcza spławiały suszki dla browaru.60 9

fot. 3. Przywilej z dnia 15 grudnia 1579 r. w którym Stefan Batory nadaje Żywcowi prawo składu towarów w mieście Żywcu MŻ-HA/10

Czy w wiekach wcześniejszych dorzecze Soły mogło pełnić analogiczne funkcje komunikacyjne, transportowe i handlowe? Prawdopodobnie grodziska z interesującego nas obszaru łączone z grupą krakowsko-częstochowską kultury łużyckiej: Grojec koło Oświęcimia, Grodzisko koło Zatora, Międzyświeć koło Skoczowa, Zembrzyce i Żywiec-Sporysz mogły pełnić funkcje ochrony m.in. szlaków komunikacyjnych.61 Z kolei na przełomie er przenikają na te tereny wpływy prowincji rzymskich powszechnie znane jako „szlak bursztynowy”. Szlak ten biegł z rejonu Dunaju wzdłuż rzek w kierunku Karpat i dalej na północ przez Bramę Morawską i Przełęcz Jabłonkowską w kierunku południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego.62 Nie wiadomo jednak jaką rolę pełniła w tym wszystkim Żywiecczyzna na co rzutuje bezpośrednio stan badań. Liczniej reprezentowane są warownie wczesnośredniowieczne z miejscowości: Grodzisko (XII-XIII w.), Marcyporęba, Międzyświeć (VII-IX), Stare Bielsko (XII-XIII w.) i Żywiec-Sporysz.63 Punkty te strzegły szlaku z Bramy Morawskiej lub Przełęczy Jabłonkowskiej w kierunku Krakowa. Prawdopodobnie grodzisko żywieckie strzegło jakiejś lokalnej odnogi tego szlaku.64 Być może również w okresie wcześniejszym miała miejsce analogiczna sytuacja. Okres średniowiecza reprezentują: Barwałd, Kobiernice (Wołek), Lanckorona, Łazy, Malec, Oświęcim, Zembrzydowice i Żywiec-Sporysz.65 W XIV w. zamki te stanowiły fortyfikacje pogranicza królestwa Czech i Polski. Żywiec, Kobiernice (Wołek)66 i Barwałd zostały zburzone w czasach Kazimierza IV Jagiellończyka.67 Z początku XV w. pochodzi zamek z Żywca-Sporysza wybudowany na górze Grojec.68 Prawdopodobnie analogicznie lokowane były zamki w rejonie szlaków z Krakowa do Oświęcimia oraz z Krakowa przez Nowy Targ na Węgry.69 Zatem sytuacja mogła być podobna jeśli chodzi o Kotlinę Żywiecką, której z pewnością główną arterię komunikacyjną stanowiła Soła.

fot. 4 Widok Grojca od strony północnej z zaznaczonym miejscem prawdopodobnej komory celnej/stróży bądź zamku. 11

Jeśli przyjąć wiadomość, że spław drewna mógł się odbywać przez cały rok od miejsca w którym Koszarawa łączy się z Sołą nowego znaczenia nabiera hipoteza Krasnowolskiego,70 który przyjmuje za wcześniejszą literaturą,71 że gródek na szczycie Grojca pełnił rolę wysuniętej Stróży, której zadaniem była obserwacja rozległej okolicy. Jednak aby przekazać informację na Stary Zamek w Żywcu potrzebny byłby jeszcze jeden punkt obserwacyjny ulokowany na cyplu u zbiegu Soły i Koszarawy. Badacz ten wyraża pogląd, że taki system obronny powstał jednocześnie najprawdopodobniej przed rokiem 1438, bowiem w roku tym Grojec i Żywiec miały innych właścicieli.72

W świetle relacji Augustina73 wydaje się, że owa stróża na cyplu byłaby zasadniczym elementem obrony tego rejonu w latach 1460-1477. W powiązaniu z informacjami o spławianiu drewna i jego transporcie do Krakowa niebagatelne znaczenie miałoby to miejsce jako komora celna, której dotyczy najstarsza wzmianka w dokumencie z 1448 r.74 Czy jako punkt ochrony szlaków handlowych jakimi były owe rzeki. Zagadnienie lokalizacji i funkcji owej stróży jest obecnie przedmiotem badań autora.

Wątpliwości budzi dotychczasowy pogląd, że Stary Zamek w Żywcu był w 1462 i 1477 roku oblegany.75 Najprawdopodobniej owe wydarzenia należy łączyć z opisywanym cyplem, zwłaszcza, że sam Augustin rozróżnił dwie grupy zabytków, które zostały pozyskane na tym miejscu, wprawdzie mylnie je zinterpretował, jednak sugeruje to dwukrotne uczestnictwo w walkach owego miejsca. Dwukrotna potyczka świadczy o randze tego miejsca 12 nie tylko jako punktu strategicznego lecz również jako miejsca istotnego z punku widzenia handlu i jego kontroli na obszarze Kotliny Żywieckiej.

Autor: Wojciech Mirocha

Przypisy:

1 Na podstawie: Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 17, s. 19

2 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 55

3 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 10

4 Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 213; najstarsze opisy tej formy działalności przywołuje s. 9

5 Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 229; nieco informacji wraz ze starszą bibliografią na temat gospodarki w lasach interesującego nasrejonu w tym również spławu dostarcza: Kawecki W., „Lasy Żywiecczyzny ich teraźniejszość i przeszłość (zarys monograficzny)”, Kraków 1939

6 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 419

7 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 486

8 Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 209-272; Broda J., „Chłopskie tartaki na Żywiecczyźnie w XVII i XVIII w.”, Wrocław 1956, s. 2

9 Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 230

10 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 54-55

11 Kutrzeba S., „Handel Krakowa w wiekach średnich na tle stosunków handlowych Polski”, Kraków 1902, s. 16, 25, 26, 44n.; Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 232; nieco informacji o trasach przemierzanych przez flisaków podaje: Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 180; drzewo z dorzecza Soły spławiano do Zwierzyńca pod Krakowem, Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 13 n.; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 180

12 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 179; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 179

13 MŻ-HA/6; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 56-59 dokument nr 5

14 Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 218-219

15 Broda J., „Chłopskie tartaki na Żywiecczyźnie w XVI i XVIII w.”, Wrocław 1956, s. 2-3

16 Broda J., „Gosodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 188

17 MŻ-HA/8; Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 75; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 66-67 dokument nr 7

18 Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 68-69

19 MŻ-HA/13a; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 100-101 dokument nr 14

20 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 192

21 MŻ-HA/14; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 123 dokument nr 18

fot. 1. Przywilej z dnia 7 listopada 1544 r. Zygmunt I Stary odnawia swój przywilej z 25 czerwca 1512 dla Żywca, dotyczy zmiany czopowego na dostarczenie 3 kop desek lipowych (MŻ-HA/6 i jego pieczęć) 4

fot. 2. Przywilej z dnia 12 listopada 1554 r. w którym Jan Komorowski potwierdza mieszkańcom Żywca przywilej ks. Przemysława z 1448 r., nadaje ziemię, Rybniki i łaźnię oraz prawo poboru drzewa MŻ-HA/8 i przywilej z dnia 5 lipca1669 r. w którym Jan Kazimierz zezwala mieszczanom żywieckim na kupno drzewa MŻ-HA/14

22 Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 13 n.

23 MŻ-HA/4; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 60 n.

24 MŻ-HA/141; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 128 n.

25 MŻ-HA/140; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 186 n.

26 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 553; podobny przypadek opisuje: Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 182

27 Suchanek K., „Ostatni spław na Sole”, Karta Groni, t. V-VI, Żywiec 1974, s. 58-64 bez danych bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s. 125-129

28 Pol W., „Rzut oka na północne stoki Karpat”, Rozmaitości, Lwów 1842, prawdopodobnie określenie była spławna w domyśle oznacza, że przez cały rok; potwierdza to: Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86; najprawdopodobniej za tymi autorami informację przekazuje (bez danych bibliograficznych): Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s. 124

29 Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859

30 de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca”, Kraków 1851

31 de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 49, s. 75

32 Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 189; przy czym należy zaznaczyć, że według relacji Komorowskiego Rycerka i Radeczka trudniły się głównie flisactwem, Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 16

33 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13

34 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13

35 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 14, s. 19-20; Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952, s. 232-235

36 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 14; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 179

37 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13

38 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 15

39 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 184 n.; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 186-188

40 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 16-17; s. 32n.

41 Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86

42 Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167

43 dane takie zawiera Inwentarz dóbr żywieckich z XVIII w. jako rzeka spławna została wymieniona Łękawka, którą spławiony surowiec składowano w okolicach Zadziela.44

44 Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 186

45 bez danych bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s. 124

46 Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167

47 Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 189; Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167-168; autorzy podają różne gatunki drzewa służące łączeniu i wiązaniu tratw

48 de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 75

49 Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86

50 Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 168, spław wiosenny potwierdza również: de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 49

51 Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 128

52 Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167

53 Suchanek K., „Ostatni spław na Sole”, Karta Groni, t. V-VI, Żywiec 1974, s. 58

54 bez danych bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s. 130

55 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 11 p. 2-4

56 Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 93;

57 MŻ-HA/10, Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 77-84

58 Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 11 p. 7

59 Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 14, 17

60 Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec 1980, s. 60

61 Durczewski Z., „Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce”, cz. I i II, Kraków 1948; Leńczyk G., „Prasłowiańskie grody w ziemi krakowskiej”, ZOW, 1946, XV/7-10, s. 68-69; Gedl M., „Kultura łużycka na Górnym Śląsku”, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962; Gedl M., „Kultura łużycka”, Kraków 1975; Marszałek J., „Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach”, Warszawa 1993

62 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 57-58

63 miejsce to określane jest kilkoma nowożytnymi nazwami: Żywiec-Sporysz, Żywiec-Grojec, Żywiec-Grójec, Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 61-62

64 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 64 10

65 Żaki A., „Starożytne i średniowieczne warownie karpackie”, Archeologia Acta Carpatica, 1996 VIII/1-2, s. 50 n.

66 w połowie XV wieku doszło do konfliktu Kazimierza IV Jagiellończyka z Księstwem Oświęcimskim w wyniku czego zamek na Wołku zostaje w roku 1453 oblężony i zniszczony; Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68

67 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 65

68 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68

69 Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68

70 Krasnowolski B., „Rozwój przestrzenny Żywca”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 151

71 Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968 roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, Bicz-Suknarowska M., „Zamek żywiecki – jego właściciele i fazy rozwoju”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 77-89

72 Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968 roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, s. 113; Rączka Z., „Dzieje Żywca do połowy XVII wieku”, Karta Groni 5-6 i 7-8, Żywiec 1974 i 1967, s. 15; Krasnowolski B., „Rozwój przestrzenny Żywca”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 151

73 Augustin F., „Kroniki żywieckie od czasów zamierzchłych do 1845 r.”, red. Grodziski S., Jedynak Z., Kosiński R., Rączka Z., Zyzak W., Żywiec – Kraków 2007, s. 663 n.

74 MŻ-HA/8 jest to potwierdzenie tego przywileju (oryginał nie zachował się); Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 34; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 49 p. 11; pod rokiem 1696, potem pod rokiem 1704, 1718 i 1721 Komoniecki wspomina również o komorze celnej w Żywcu, jednak prawdopodobnie nie jest to ta sama lokalizacja co w przypadku wcześniejszej wzmianki, Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 259, s. 294, s. 504, s. 532

75 Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968 roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, Bicz-Suknarowska M., „Zamek żywiecki – jego właściciele i fazy rozwoju”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 77-89