Jukace to na Żywieczyźnie jedna z najciekawszych i najpiękniejszych oraz bardzo charakterystycznych obrzędowości. Tradycja związana z dzielnicą Żywca – Zabłociem co roku przyciągała na ulice miasta mieszkańców, licznych turystów oraz ogólnopolskie media. Już za kilka godzin spotkamy tych niezwykłych kolędników w dzielnicy Zabłocie.

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Jukace - co to za tradycja?
• Dlaczego Jukace to tradycja charakterystyczna tylko dla dzielnicy Zabłocie w Żywcu?
• Jakie są legendy związane z Jukacami?
• Jak brzmią życzenia składane przez Jukacy?
• Jaka jest symbolika postacji w grupie Jukacy?

W Żywcu-Zabłociu Jukace to tradycja, która swoimi początkami sięga najprawdopodobniej XVII wieku, jednak niewykluczone, że tradycja ta jest dużo starsza. Na pewno z XVII wiekiem związana jest legendda opowiadajaca o tym, że Jukace przestraszyli i odpędzili szwedzkie wojska, które podczas „Potopu Szwedzkiego” napadły na Żywiec i Żywiecczyznę. 

Jukace – Zabłocka tradycja

Jukace, określani zwłaszcza przez starszych mieszkańców dzielnicy Zablocie jako Jukoce, to zwyczaj, który ograniczał się dawniej tylko do dzisiejszej dzielnicy Żywca - Zabłocia. Jak głosi tradycja, rzeka dzieląca miasto – Soła - była nieprzekraczalną granicą dla Jukocy. Obrzęd trwał od wieczora 31 grudnia, do popołudnia Nowego Roku. W tym czasie Jukoce kolędują, składając życzenia i czyniąc psikusy napotkanym przechodniom. Zapłatą za to był poczęstunek wódką, plackiem świątecznym, czy wynagrodzenie drobną kwotą pieniężną. Obecnie od dłuższego czasu działalność Jukaców przekracza Sołę. Między innymi dlatego, że kultywowana jest w ramach tradycji Godów Żywieckich.
Są głośni, pląsają radośnie, zachowują się i odgrywają swoje role w sposób przerysowany, nieco karykaturalny. Przemierzając miasto strzelają z batów, dzwonią dzwonkami, a z ich ust padają życzenia:

„Zdrowia, szczęścia i słodyczy noworoczny Jukoc życzy”

W wydawnictwie „Gronie” z 1938 roku zachował się taki opis Jukocy:

"Z drogi! Jukace pędzom! Po dwók, po trzok niby strzygonie rosochaci, wpadli Zabłocanie do Zywca i biegnąc brzyncom sporymi dzwonkami, uwiesonymi na zadku zbójnickiego pasu. Brzyncom lańcuchami groźni w sierścistej przyodziewie. Widziadło zbójnickiego towarzystwa przebiegło miasto wzdłuż i wszerz. Jesce nie bierom okupu, ino strasom. Nikt biegnącym nie wchodzi w drogę. Gnajom jak strumień górski po ulewie. Jest to zapowiedź napaści gromadnej w dniu następnym, w Nowy Rok"

Zgoda Burmistrza Żywca

W Sylwestra, tuż przed północą, Jukace otrzymują od Burmistrza Miasta Żywca symboliczną zgodę na przekroczenie granicy pomiędzy Żywcem właśnie a Zabłociem. Współcześnie Jukace przekraczają granice pomiędzy Zabłociem i Żywcem podczas odbywających się w Żywcu Żywieckich Godów a także często towarzyszom przy różnych akcjach charytatywnych oraz akcjach krwiodawstwa.

Msza Dziadowska

1 stycznia w kościele pw. św. Floriana w Żywcu-Zabłociu o godz. 5.00 rano odprawiana jest Msza św. tzw. Msza dziadowska" z udziałem Jukacy, którzy następnie gonią po Zabłociu składając życzenia mieszkańcom powracającym z sylwestrowych zabaw lub porannych nabożeństw. Pierwsza Msza Dziadowska została odprawiona w 1960 roku, z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Stanisława Słonki. Jukace nie tylko uczestniczą w nabożeństwie ale również służą przy ołtarzu. Ciekawostką są również figury Jukacy, które znajdują się w szopce w kościele pw. Św. Floriana w Żywcu-Zabłociu i strzegą dzieciątka Jezus.

Strój Jukaca

Od dziadów z okolic Żywca, Jukocy odróżniają stroje. Ci drudzy używają archaicznych typów masek. Najczęściej są one z baraniego runa, posiadają wycięcia na oczy i usta. Jukoc zakłada na głowę stożkową, szpiczastą czapkę - „ciakę”. Na szczycie czapki koniecznie pompon z bibuły. Ciaka ozdobiona jest wypisanym numerem nastającego roku. Do elementów stroju i wystroju Jukoca należą też: przypięte do pasa dzwonki; trzymetrowy bat – wykonany na wzór dawnych, robionych przez regionalnych powroźników, osadzony na drewnianej rękojeści, zakończony tzw. ciyoniskiem i strzylockiem, plecioną indywidualnie przez Jukoca końcówką, która pozwalała na efekt trzasku, imitujący wystrzał z broni palnej.

Symbolika postaci Jukacy

W skład grupy Jukocy wchodziło od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Bywało, że nawet do 70. Od zawsze żelazną regułą było to, że Jukocem mógł być tylko kawaler. Panowała wśród nich oczywiście hierarchia i reguły postępowania. Na czele grupy stoi kasjer, którego charakteryzuje czerwony strój. Pomagają mu poganiacze, wyróżniający się lampasami na spodniach. Kolor naszywek świadczy też o miejscu w hierarchii samych poganiaczy. Niższym w hierarchii był „dziad”. Każdy musiał pozostawać anonimowy, co było zasadą bardzo ważną i ściśle przestrzeganą. Za niedochowanie wierności tej regule groziło zdzielenie batem. Ubranie „dziada” natomiast nie podlegało już regule, ubierał się według własnego pomysłu. Dalej był to: kominiarz, diabełek i baba. Ci ostatni mieli już twarze odkryte. Dlatego też ich role powierzane były początkującym.

Babka noworoczna

Postać reprezentująca naszych przodków płci żeńskiej. W hierarchii Jukacy postać postawiona najniżej. Przebierają się za nią najczęściej kawalerowie dopiero zaczynający przygodę z Jukacami. Ubiór Babki składa się z długiej spódnicy. Głowę okrywa chusta. Nie nosi maski, zamiast tego cechuje ją ostry, przerysowany makijaż. Czerwone lica i mocno pomalowane usta widać już z daleka. Dawniej Babka nosiła pończochę na twarzy. Na plecach postaci znajduje się sweter lub długa chusta robiona na drutach, nazywana „kapą”. Bez wątpienia najważniejszym elementem stroju jest miotła, którą Babka wymiata troski i smutki, oraz przepędza zimę. Lalka (najczęściej w koszyku) symbolizuje nowe życie, a także nadejście wiosny. Szyję Babki zdobią korale, dawniej robione z jarzębiny, kasztanów i ziemniaków. Jest to symbol zdrowia.

Kominiarz

Podobnie jak w przypadku Babki jest to postać, w którą wcielają się kawalerowie zaczynający przygodę z „lataniem za dziada”. Poprzez wykonywane przez siebie czynności jest symbolicznie związany z ogniskiem rodzinnym. Kawaler chcący wcielić się w rolę noworocznego Kominiarza na głowę musi przywdziać czarny cylinder, przeplatany białą wstążką. Na cylindrze znajduje się wyeksponowany nowy rok. Pomimo braku maski, ciężko rozpoznać kto kryje się pod przebraniem z racji całej twarzy umazanej sadzą. Szyję postaci zdobi biały szal. Kominiarz ubrany jest w czarne spodnie oraz czarną marynarkę lub płaszcz. Całość stroju uzupełniają białe elementy jak np. frędzle. Do nieodzownych elementów przebrania należy również wycior (przewieszony przez ramię), oraz biała drabinka. Dzięki drabince Kominiarz z łatwością może przejść przez płot lub dosięgnąć do okna gospodarza aby na niego „postukać”. Kominiarz, pomimo małego doświadczenia w grupie, musi wykazywać się sprytem i zwinnością. Gospodarz oprócz życzeń powinien być przygotowany na drobne, nieszkodliwe psikusy ze strony kominiarza. Pierwszego stycznia widząc na ulicach młode panny umazane sadzą można być pewnym, że to sprawka Kominiarza. Po zaproszeniu postaci do domu należy spodziewać się żartobliwych komentarzy o słabym ciągu w kominie, jak i słabym stanie technicznym pieca. Jednakże drobny poczęstunek szybko poprawi humor Kominiarzowi. Złożone przez niego życzenia przynoszą w odwiedzonym domostwie szczęście i pomyślność na cały rok.

Diabeł

Symbolizuje zło, nieczystość i piekło. Nosi czerwony lub czarny strój z doszytymi frędzlami. Twarz zakrywa maska z rogami i wybałuszonym czerwonym jęzorem. Z tyłu spodni doszyty jest ogon z naturalnych lub sztucznych „kit futrzanych”. Na pelerynie lub na plecach widnieje witany rok. Postać nosi pas z kilkoma dzwonkami. Nieodzowny atrybut Diabła to widły, którymi straszy młode dziewczyny i stuka po oknach mieszkańców. Psikusów od diabła można spodziewać się jednak o wiele więcej. Od pytań o złe uczynki, po kradzież słodyczy z choinki. Osoba wcielająca się w skórę Diabła musi wykazywać się dobrą grą aktorską, odwagą i pewnością siebie. Mimo, że postać przeczy dobremu zachowaniu na pewno usłyszymy od niego wyczekiwany winszunek, niosący za sobą szczęście, zdrowie i pomyślność na cały rok.

Dziad

Najwyżej postawiona postać w hierarchii Jukacy. Kawaler cechujący się godnym zachowaniem oraz czynnym udziałem w obchodach nowego roku ma możliwość wcielenia się w rolę Dziada. Na głowie postaci spoczywa wysoka czapka zwana „ciaką”, na której widnieje witany rok. Twarz zakrywa maska ze skóry. Strój składa się z bluzy i spodni w rozmaitych kolorach z doszytymi frędzlami, pomponami lub falbankami. Tułów opina pas z dzwonkami. Oprócz hałasu dzwonki symbolizują niezwykłą, niecodzienną sytuację jaką niewątpliwie są obchody nowego roku przez Jukacy. W ręce Dziad dzierży bat, w którego skład wchodzi: drewniana rękojeść, powróz, rzemień, strzelawka. Długość bata zależy od umiejętności oraz siły Dziada (huk wydobywający się po umiejętnym strzale z bata porównywalny jest do strzału z dział armatnich). Kawaler wcielający się w rolę Dziada musi posiadać świetną kondycję i siłę, gdyż przez wiele godzin musi wytrzymać bieg ze strzelaniem na bacie, pod sporym ciężarem dzwonków i stroju. Wymawiane przez Dziada życzenia wymazują zmartwienia, troski i dają nadzieję na lepszy cały nowy rok.

Dziad poganiacz

To dziad, który wieloletnim „gonieniem” udowodnił, że jest na tyle odpowiedzialny aby koordynować grupę i pilnować w niej dyscypliny oraz porządku. Do jego obowiązków należy między innymi kontrola zachowania młodszych stażem Jukacy, poprawności składania życzeń oraz strzelania z bata. Poganiacz odpowiedzialny jest także za bezpieczeństwo podległych mu Jukacy. Poganiaczy jest od 5 do 8 w zależności od liczności grupy. Wyróżniają się czerwonym numerkiem, prostą ciaką oraz jednolitym strojem z lampasami.

Poganiacze pomocnicy kasjera (numerek 2 i 3) – Dziady z numerkami 2 i 3 stoją najwyżej w hierarchii poganiaczy. Są wybrani przez Kasjera w roli doradców. Do ich obowiązków należy kontrola i nadzór poganiaczy, a także doradztwo Kasjerowi. Pomagają również w obsadzeniu stanowisk z numerkami od 8 do 4. Ubrani są w jednokolorowe, proste stroje. Dziad z numerem 2 – czarny strój, Dziad z numerem 3 – biały strój. W całej grupie Jukacy znajdują się tylko trzy osoby ubrane w strój jednokolorowy, dlatego trzeba mieć niezwykłe szczęście aby na ulicach Zabłocia spotkać któregoś z nich. Najważniejszą postacią jest Kasjer ubrany w czerwony kostium.

Ponadto w grupie Jukacy może występować postać Śmierci oraz Niedźwiedź.



W 2022 roku Szymon J. Wróbel zrealizował film o tej grupie kolędniczej. Możecie do niego wrócić poniżej. 

Zdjęcie: Zbiory Muzeum Miejskiego w Żywcu