W herbie Żywca jednym z ważnych elementów jest złoty orzeł. Dla wielu jest to koronny dowód na śląskość miasta, gdyż złoty orzeł na błękitnym tle to symbol Górnego Śląska. Czy tak jest rzeczywiście? W krótkim artykule dr historii Grzegorza Wnętrzaka chcemy przedstawić historię herbu Żywca.

Księstwo Oświęcimskie - bezprawny podział dzielnicy krakowskiej

Zacznijmy od tego, że Żywiec został założony w czasach przynależności tej ziemi do księstw śląskich, choć pierwotnie należał on do dzielnicy krakowskiej. Stało się tak w wyniku złamania testamentu Bolesława Krzywoustego, gdyż według jego woli wyrażonej w słynnym testamencie dzielnica krakowska – senioralna – nie miała ulegać żadnym podziałom. Potomkowie Krzywoustego złamali jednak ten testament, a książę Kazimierz Sprawiedliwy (bezprawnie zajmujący tron krakowski) podarował Oświęcim (a wraz z nim dzisiejszą Żywiecczyznę) księciu śląskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Skoro Żywiec należał do księstw śląskich, nie powinno dziwić, że zakładając miasto tamtejsi książęta mogli mu nadać herb podkreślający ich władzę. Zwróćmy uwagę, że np. Kazimierz Wielki, który rodem wywodził się z Kujaw nadając herb miastu Krosnu (dzisiejsze woj. podkarpackie) włączył w niego elementy rodzinnej ziemi. Rządzący ziemią sanocką i przemyską śląski książę Władysław Opolczyk nadał jej herb nawiązujący wprost do Górnego Śląska tj. złotego orła na błękitnym tle. Czy z tego mamy wywodzić, że krainy te są częścią Śląska?

Manipulacja herbami na Śląsku

Z drugiej strony na samym Śląsku mamy szereg miast, których herby nawiązują nie do miejscowych wzorów heraldycznych, ale wpływów obcych zwłaszcza czeskich. Najlepiej widać to po herbie Kłodzka (czeski lew zamiast śląskiego orła), związany z panowaniem na tej ziemi króla czeskiego Przemysła Ottokara. Podobnie jest w herbie Bystrzycy Kłodzkiej, Lądka Zdroju, Legnicy, Lwówka Śląskiego, Polanicy Zdroju, Kątów Wrocławskich. Herb Raciborza (biały czyli w heraldyce srebrny orzeł na czerwonym tle) nawiązuje do herbu Opawy i tamtejszych Przemyślidów panujących swego czasu w Raciborzu. Elementy czeskie mamy także w niewątpliwie śląskich miastach jak Głubczyce czy Prudnik, a nawet w herbie stolicy całego Śląska czyli Wrocławia. Warto dodać, że pierwotny herb tego ostatniego miasta (czeski lew i patron miasta św. Jan Chrzciciel) był pozbawiony zupełnie elementów śląskich, dodanych później tj.w XVI wieku, zaś czeskiego lwa na rzecz dolnośląskiego orła usunięto na żądanie władz hitlerowskich w II połowie lat 30-tych.

Czy istniał biały orzeł? 

Co jednak również interesujące, nie ma żadnego dowodu, by herb Żywca nadany w czasach średniowiecznych zawierał symbolikę nawiązującą do Górnego Śląska, gdyż jego barwy nie są znane. Najstarsze źródłowe wzmianki o barwie żywieckiego orła już z czasów polskich (przypomnijmy, że Żywiec w XV w. wrócił pod władzę polskich rodów Komorowskich a następnie został włączony do woj. krakowskiego w ramach Rzeczypospolitej) wskazują, że był on biały. O takim orle mówi w swej słynnej kronice wójt żywiecki Andrzej Komoniecki. Pisze on krótki wiersz zatytułowany: Na herb miasta Żywca.

„BĄDŹŻE ŻUBRZE PODLEGŁY BIAŁEMU ORŁOWI

Życzyszli zdrowia ciału, także i okowi,

Bo gdy się mu sprzeciwisz, toć oczy wydziubie,

A potym cię i z Żywcem ze skóry oskubie,

A gdy go będziesz nosił spokojnie na głowie,

On też tobie da pokój, wierzże mojej mowie”

źródła: “Ziemia” 1936 / Herby miast galicyjskich, pocztówka 1907 / Polski Herbarzyk, K.S. Wolski, 1938 / Flaggen und Wapennsammlung, 1658

Polski orzeł i herb żywiecki

Taki też herb z białym orłem na błękitnym tle zatwierdziły nawet austriackie władze zaborcze. Co więcej, pod koniec XIX wieku, w czasach autonomii galicyjskiej, gdy wzrosła polska świadomość narodowa mieszkańców tej austriackiej prowincji, Żywiec zaczął posługiwać się herbem, którego tarcza była czerwona. Mieliśmy zatem srebrnego (białego) orła na czerwonym tle. Taki też herb funkcjonował przez niemal cały okres międzywojenny, gdy Żywiec był w woj. krakowskim. Co ciekawe identyczną niemal historię mają herby dwu innych miast dawnego ks. oświęcimskiego tj. Wadowic czy Kęt. Barwy orła ( a ściślej połuorła) w ich herbach z czasów lokacji miasta pozostają nieznane, zaś w czasach polskich i galicyjskich, a także II RP miały one kolor biały na czerwonej tarczy herbowej.

żródło: Herby miast galicyjskich, pocztówka 1907 

Skąd wzięła się śląski orzeł na małopolskiej ziemi?

Skąd zatem złoty, górnośląski orzeł w herbie miasta Żywca? Otóż wszystko wskazuje na to, że zmiana nastąpiła tuż przed wybuchem II wojny światowej. Ówczesne władze sanacyjne zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym (śląski wojewoda Grażyński i starosta żywiecki Doellinger) zdając sobie sprawę ze słabości polskości na Śląsku naiwnie zakładały, że ulegnie ona wzmocnieniu poprzez włączenie do niego terenów, których polskość była niezaprzeczalna tj. zachodniej Małopolski. Nie licząc się z wolą miejscowej ludności zamierzały włączyć w skład woj. śląskiego szereg powiatów małopolskich, nie tylko Żywiec, ale także Białą, Oświęcim, Wadowice czy Chrzanów. W tym czasie w realiach niezbyt demokratycznego państwa zapewne nie bez nacisków, a może i gróźb z góry zmieniono barwy herbów m.in. Wadowic czy Kęt. W obu tych miastach białego orła zastąpiono złotym – górnośląskim, zaś tarczę herbową, na której orzeł był umieszczony z czerwonej na błękitną. Miast tych do woj. śląskiego jednak władze sanacyjne nie włączyły, gdyż wkrótce wybuchła II wojna światowa. Zrobiły to władze hitlerowskie jednak z zupełnie innych pobudek.

źródło: Polski Herbarzyk, K.S. Wolski, 1938

Czas na powrót do polskiej symboliki? 

Co ciekawe, po wojnie Kęty wróciły do poprzedniej, małopolskiej wersji herbu i dziś znowu, tak jak dawniej mają białego orła na czerwonym tle. Wadowice i Żywiec pozostały przy herbie nadanym w latach 30-tych przez władze sanacyjne. Czy są one jednak historycznie poprawne – w świetle tego, co napisano powyżej można mieć do tego duże wątpliwości.

obecny herb Żywca z orłem górnośląskim / obecny herb ze srebrnym orłem górnośląskim / herb Żywca z polskim białym orłem w koronie na czerwonej tarczy

Wydaje się, że wzorem Kęt, Żywiec powinien wrócić do białego orła, takiego samego, o którym pisał Andrzej Komoniecki w czasach I Rzeczypospolitej.

Autor: dr historii Grzegorz Wnętrzak.

Stowarzyszenie Beskidzki Dom https://www.facebook.com/beskidzkidom

Stowarzyszenie Beskidzki Dom zaprasza do wspólnego działania na rzecz poszanowania tożsamości Żywiecczyzny oraz zmianę nazwy, herbu i barw województwa śląskiego. 

Zainteresowanych wspólnym działaniem zapraszamy do kontaktu na Facebooku oraz na maila Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.