Kultura ludowa Żywiecczyzny zachwyca swą oryginalnością i bogactwem zarówno w obrzędowości dorocznej, jak i rodzinnej. Zakorzenione w świadomości mieszkańców gór przywiązanie do przyrody przebija nadal w dorocznym cyklu świętowania. W cyklicznie pojmowanym czasie, rok po roku, powtarzają się czynności kreujące pomyślność i przychylność wszystkich światów. Święta Wielkanocne rozpoczynają się od środy popielcowej zwanej Popielcem, a Niedziela Palmowa na Żywiecczyźnie zwie się Kwietną lub Wierzbną. Do dnia dzisiejszego wiele gospodyń przestrzega tradycyjnego składu palmy wielkanocnej nazwanej bagawiątkiem lub kocanką. W Wielki Czwartek gospodarze szczepili drzewka w sadzie, a chłopcy z klekotkami z drzewa bukowego trzykrotnie obiegają kościół, bo św. Piotr trzy razy zaparł się Pana Jezusa. Tradycje Wielkiego Piątku, obfitują w ciekawe zwyczaje, które gdzieniegdzie do dziś przetrwały. Niegdyś chodzono przed wschodem słońca do rzeki czy potoku, by obmyć się w bieżącej wodzie, co miało zapewnić zdrowie i urodę. Obrzędowość Wielkiej Soboty wiąże się z ceremoniami święcenia wody, ognia i pokarmów. Wielka Niedziela to dni obchodzone w rodzinnym gronie, a w Poniedziałek Wielkanocny, zwany „śmigorzem” od wczesnego rana wszyscy oblewają się nawzajem wodą. Ostatnim akcentem obrzędów wielkanocnych są Zielone Świątki. Na Żywiecczyźnie do dziś praktykuje się palenie ognisk i smażenie jajecznicy¹.

W Boże Ciało odbywają się procesje, ludzie przemierzają ulice miasta z rynku do Zabłocia lub z Zabłocia do rynku. Boże Narodzenie na Żywiecczyźnie zwane jest po staropolsku Godnymi Świętami. Jest to święto chrześcijańskie, jednak w ciągu wieków nastąpiło nawarstwienie elementów różnych tradycji np. pogańskich ku czci zmarłych dusz, dawne zwyczaje związane z przesileniem słonecznym oraz świętami ku czci Niezwyciężonego Boga Słońca. Tradycją do dziś na Żywiecczyźnie jest kolędowanie: kolędowano z gwiazdą, czasami również z kozą. Inną ciekawą formą kolędowania jest szopka kolędnicza. Najpierw był to prosty przenośny budynek z zestawem kukiełek, z czasem szopka stawała się coraz bardziej ozdobna. Jasełka wystawiane w szopce były opowieścią o narodzeniu Jezusa w Betlejem lub pokłonach Trzech Króli i pasterzy. Bardzo żywiołową grupą kolędniczą są przebierańcy noworoczni zwani Dziadami. Kolędujący w Dziadach mężczyźni najczęściej przebrani są za Konie w wielkich kolorowych czapach, Niedźwiedzie, Diabły, Śmierć. Są przedstawiciele obcych środowisk jak Żyd, Cyganka, jest Kominiarz, Dziechciorz z warsztatem domokrążcy oraz Pachołcy strzelający na batach. Kolejną grupą kolędującą na Żywiecczyźnie są Jukoce, mający nieco odmienny skład postaci od Dziadów. Najważniejszy jest Kasjer, ubrany w czerwony kostium. Na głowach mają kolorowe, rogate czapki, a na twarzach maski wycięte z baraniego płata. Każdego zatrzymanego przechodnia otaczają batem, składając przy tym życzenia².

Dziady

Strój górali żywieckich jest dostosowany do klimatu, środowiska naturalnego oraz warunków pracy. Wykonany z surowców naturalnych, owczej wełny, lnu i skóry. Pełni wiele funkcji, chroni przed zimnem, deszczem, słońcem, śniegiem, ale też informuje o zamożności, stanie cywilnym czy przynależności do określonej grupy etnograficznej. Męski strój składa się z koszuli lnianej, portek, pasa, kamizelki, kopyt, kierpców i kapelusza. Natomiast strój kobiecy składał się z białej lnianej koszuli z kryzą wokół szyi, haftowanego gorsetu, tybetowej kwiecistej spódnicy, białego fartucha, wełnianych skarpet oraz kierpców³.

Mieszczański strój żywiecki

Mieszczański strój żywiecki nie jest strojem ani góralskim ani regionalnym. Noszony jest wyłącznie przez mieszczan. Do dnia dzisiejszego Żywczanie dumnie noszą swoje stroje i uczestniczą w obchodach rozmaitych świąt kościelnych i narodowych. Proces kształtowania się stroju żywieckiego trwał bardzo długo i zakończył się pod koniec XIX wieku. Początkowo był zwykłym ubiorem mieszczańskim. Paradny strój Żywczanki jaki można odtworzyć z XVII wiecznych źródeł składa się z: czepca zdobionego złotym haftem i koronkami, spódnicy z kosztownej tkaniny z galonkiem, haftowanego gorsetu lub kamizelki, płóciennego fartucha, chusty zdobionej haftem lub koronkami. Strój mieszczanina żywieckiego w porównaniu ze strojem kobiety wygląda skromnie. Składa się z aksamitnego żupana i czarnych spodni, wpuszczonych do butów z cholewą. Na głowie noszono aksamitną czapkę czamarkę odpowiadającą kolorowi żupanu. Ozdobą tego stroju były jedwabne, dwustronne pasy, zakładane na żupan⁴.

Tradycyjne stroje żywieckie

Wiele tradycji żywieckich przetrwało do dziś. Malarstwo na szkle oraz rzeźba, którą cechuje przerysowanie proporcji tzw. Antynaturalizm. Wśród najbardziej znanych, utalentowanych twórców ludowych Żywiecczyzny, kontynuujących dawne tradycje rzeźbiarskie oraz malarstwa na szkle można wyróżnić Annę i Józefa Hulków, Michała Boczka, Władysława Murańskiego czy Tomasza Pielę. Każdy z tych twórców wypracował własny styl, indywidualną kolorystykę, kompozycję i motywy dekoracyjne⁵.

W Żywcu ilustracją upodobań estetycznych kobiet są do dziś kompozycje z bibułkowych kwiatów. Zdobnictwo bibułkowe wiąże się z dekoracją kapliczek, rekwizytów obrzędowych, a przede wszystkim wnętrza izby z okazji świąt dorocznych. Małe bukieciki zdobiły także kapelusze oraz ubrania gości weselnych. Żywieckie bibułkarki należą do najlepszych w Polsce, są laureatkami ogólnopolskich konkursów⁶.

Popularnym i powszechnym rzemiosłem Żywiecczyzny jest zabawkarstwo. Żywiecczyzna jest jednym z kilku ośrodków w Polsce, gdzie nieprzerwanie od XIX wieku trwa produkcja zabawek ludowych. Są to przede wszystkim koniki w różnych wersjach: duże, małe, bujane, na kółkach, z karetkami, kołyski, taczki, grzechotki, okarynki, ptaszki klepiące skrzydełkami, dziobiące się koguty⁷.

Rzadkim rzemiosłem (obecnie) jest piernikarstwo. Piernikowe serca, anioły wykonuje już tylko rodzina Bielewiczów, którzy są jedynymi kontynuatorami dawnych żywieckich tradycji piernikarskich⁸.

Przypisy:

1 Żywiec znany i nieznany, Publikacja wydana w ramach projektu „Rozwój współpracy kulturalnej i turystycznej bliźniaczych miast Żywiec i Cadca”, tom 1, Żywiec 2010, s. 32.

2 Tamże, s. 41.

3 Tamże, s. 63.

4 Broszura „Żywiecki Strój Mieszczański”, Muzeum Miejskie w Żywcu, Żywiec 2010.

5Tradycje Twórcze Ziemi Żywieckiej, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 2004, s. 5.

6 Tamże. s. 10.

7 Tamże, s. 16.

8 B.Rosiek, Tradycje twórcze ziemi żywieckiej, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 2004.

zdjęcia:  Żywiec znany i nieznany, Tom II, Żywiec 2010.